Bainhira ha’u ko’alia assuntu ida ne’e, ha’u ko’alia iha pontu lima (5): Primeiru Pontu kona-ba: INKONVINENSIA ou elementu ne’ebé la favorese, segundu. PRINSIPIU ORIENTADORES ne’ebé orienta ami-nia prinsipius wainhira ami negosiasaun ho FRETILIN. Terseiru, PONTUS IMPORTANTES ne’ebé diskuti ho FRETILIN. Tuir mai PONTUS KRITIKUS ne’ebé karik la kuidadu nia bele rotura. No ikus liu INISIATIVA ROTURA ne’e hosi sé? Tanba ne’e ha’u konsentra atensaun ba assuntu lima ne’e.

INKONVINIÉNSIA:

Buat ne’ebé la favorese, primeiru depois de eleisaun ami-nia Partidu PLP hetan kadeira ualu (8) de’it, hela iha terseiru lugar, tanba ne’e ami deside ba opozisaun, ne’e signifika katak kualker mudansa ami muda ami- nia pozisaun. Segundu, buat ne’ebé la favorese ke FRETILIN iha opsaun seluk, la’ós nesesariamente hili ami (PLP) tanba nia bele ba CNRT ou PD ho KHUNTO, entaun iha opsaun ida ke ladun seguru ba ami, mesmu hanesan ne’e, ami altera ami nia pozisaun i ami avansa aseita koligasaun depois de enkontru dala rua. Primeiru enkontru iha 15 Agostu no segundu enkontru iha iha 18 Agostu, iha ne’ebé ha’u ho Dr.Mari fó sai ba públiku katak PLP prontu deskuti kona-ba koligasaun.

PRINSIPIU ORIENTADORES

Tanba atu deskuti koligasaun, ami-nia Partidu orienta ami oinsa? Ami iha prinisipiu tolu (3) ke orienta ami wainhira negosia ho FRETILIN.

1. Ami tenke hatene loloos saida mak ami hakarak. Objetivu ne’e tenke klaru, ne’e para fó seguransa ba ami-nia an i bainhira ami ko’alia ho FRETILIN hodi bele hatene atu ba ne’ebé?
2. Prinisipu ida mak negosiu igual para igual. Ha’u-nia Partidu kiik kadeira 8, mas FRETILIN mak presiza ha’u entaun ami na’in rua tenke ko’alia de igual para igual, FRETILIN labele mai ko’alia ho ha’u, konsidera ha’u hanesan Partidu kiik, tanba nia mak presiza ha’u, la’ós ha’u mak presiza nia. FRETILIN mak presiza ami atu viabiliza sira-nia governasaun entaun ko’alia igual ba igual.
3. Ami buka win-win solution : solusaun ne’ebé hotu-hotu manan, ami lakohi sira (FRETILIN) de’it mak manan nein tao pouco ami (PLP) de’it mak manan.Mas ami hakarak hotu-hotu manan, ne’e prinisipiu ne’ebé orienta ami wainhira negosia ho FRETILIN. I sira nia pasus hotu-hotu ami analiza no estuda para akompaña. Tanba ha’u iha esperiensa ba negosiasaun. 1983 um dos negosiador com Indonesia kuandu ha’u sei 27 anos, 1984, krize iha ai-laran ha’u negosia ho ala militar ho ita nia maun Xanana, 1999, ha’u negosia ho Indonesia sira, 2006 ha’u aprezenta negosiasaun ho Alfredo (matebian) ba Dr. Ramos Horta, entaun ha’u hatene saida mak negosia?

PONTUS IMPORTANTES

Agora negosia assuntu saida? Ami aprezenta assuntu haat (4) para negosia ho FRETILIN, Primeiru modalidade Governasaun, modalidade ne’ebé PLP hili mak koligasaun, soké FRETILIN mai ho tolu (3), Koligasaun, Insidensia Parlamentar no Inkuzaun. Segundu tenke negosia kona-ba politikas, PLP nia politiikas klaru, ami kontra konsentrasaun de poderes, konsentrasaun de rekursus no konsentrasaun priveleiju, ne’e signifika ami defende desentralizasaun de kompetensias, desentralizasaun de governasaun, fahe rekursus hanesan, fahe preveleijus hanesan i ne’e halo oinsa? Primeiru dezenvolvimentu pais nian tenke ekelibradu teritorial, katak se tau osan ba Oecusse tenke tau osan ba Lospalos, tau Lospalos tenke tau mós Aileu, tanba Munisipiu seluk la iha tempu para hein. 

Segundu fó prioridades urujente ba nesesidades bazikas duke projetus boot. Ha’u la’ós kontra mas proke projetu boot mas balu ho nia retornu duvidozu. Terseiru boa governasaun, ne’e ami-nia polítika, tuir fali mai negosia tan saida? Mak programa iha kampaña ami parezenta programa ida kompletu ba povu entaun diskusaun hotu-hotu ami mós hakarak partisipa, intermus programatikus i por ultimu negosia kona-ba saida? Ami atu ba Governu ou iha Parlamentu saida mak ami tenke halo? 

PONTU KRITIKUS:

Assuntu haat ne’ebé ami diskuti , modalidade governasaun, politikas, programas no partisipasaun ami-nian iha governasaun, saida mak konsidera hanesan pontu kritikus. Ami hetan pontus kritikus ne’e iha rua : Ida modalidade governasaun.

Ha’u hateten ba Dr.Mari katak FRETILIN nia pozisaun la inspira nein konfiansa i seguransa ba ha’u-nia Partidu, tanba nia ko’alia ho ami koligasaun, nia ba PD ko’alia inkluzaun i ba CNRT ko’alia insidensia parlamentar. Ha’u tuir ema ida ne’ebé la hatene nia hakarak loos ne’e saida? Ne’e la bele.

Entaun ne’e pontu ida risku, ne’e hatudu saida? Ne’e hatudu katak nia bele soe ha’u iha dalan klaran, tanba nia iha opsaun seluk, segundu pozisoins; deskuti kona-ba Parlamentu, ha’u hateten ba Dr. Mari, ha’u-nia Partidu sei la apoia FRETILIN atu sai omnipotente iha Timor. Prezidente Repúblika FRETILIN, Primeiru Ministru FRETILIN, i Prezidente Parlamentu FRETILIN, maibe ha’u apoia nia sai Primeiru Ministru i ami mós aseita katak atu pozisoins iha Governu ami-nia elementus bele sai elementus sekundariu, entaun pontu rua ne’e mak halo ami deskuti maka’as.

Saida mak akontese? Nufim sira hateten karik Prezidente Parlamentu kandidatu PLP nian, maske ami seidauk ko’alia kona-ba kandidatu, tanba kandidatu bele PLP nian ou KHUNTO nian ou CNRT nian, maibe FRETILIN nia pozisaun dehan, karik kandidatu ba Prezidente Parlamentu PLP nian entaun elementus hosi bankada FRETILIN nian bele balu la vota ba ami-nia kandidatu.

Bom. Ha’u-nia pergunta: Se FRETILIN dehan ninia ema bele la kumpri desizaun Partidaria hodi la vota ba ami-nian entaun halo nusa mak ami hein para vota fali ba ninian. Ne’e la iha lozika, entaun saida mak akontese, sira mak halo rotura. Sira nonook, nein ko’alia ho ha’u i sira ba ko’alia ho PD iha difirensa loron ida ka rua de’it asina akordu, i kuandu jornalista husu ba Dr. Mari, tanba sa mak PLP sai, Dr. Mari hatan ba husu ba PLP.

Entaun mensajen ne’e ha’u intrepreta oinsa? Loos duni katak sira (FRETILIN) husik ona ami, entaun ami dehan obrigadu, entaun sira ba PN konsege sira-nia kandidatu liu i ami-nian vota ba kandidatu CNRTatu hateten ba sira katak ami kompromete ho buat ne’ebé ami hateten.

Maibé kuandu ba Governu, tanba sira la’ós akordu global mas akordu ida pedasuk ba pedasuk. Ha’u dehan pozisaun oportunisitika hodi hetan vantajen pontuais, ne’e ha’u hateten ba Sr. Mari i KHUNTO halai. Kuandu KHUNTO halai saida mak akontese, sira mai satea ha’u , sira hotu-hotu satea ha’u i komesa hateten ami mak buak boot, ami mak ida ne’e.

Ha’u dehan deskulpa.

ROTURA HOSI SÉ?

Entaun hakarak hateten ba públiku saida? Kulpa la’os ami nian, inisiativa rotura ne’e FRETILIN nian, tanba ne’e sira labele fo sala ba ami. Ami hatene mesmu ke iha inkonvinensia mas ami avansa, i durante dikusaun, ami-nia problema rua ke la han malu, ida kona-ba modalidade governasaun ke sira hili tolu dala ida i ha’u dehan lae, koligasaun. Mas ha’u mak iha sira nia fatin hili ida metin liuliu mak koligasaun, la’ós metin liu katak labele kebra tanba akordus politikus ne’e la’ós vinkulativus, maibe iha kompromisu ida ke ita bele kaer para kumpri. I segundu mak pozisaun iha Parlamentu.

Tanba ami dehan Prezidente Repúblika ita hotu nian mas nia kandidatu FRETILIN nian, Primeiru Ministru FRETILIN, Prezidente Parlamentu FRETILIN, se uluk ha’u mak foti Dra.Natercia ba PTR karik Dr.Aniceto nia kaben. Ha’u labele apoia ida ne’e. Entaun ne’e mak halo rotura i rotura ne’e inisiativa hosi FRETILIN i kuandu KHUNTO halai, Sr. Mari SMS ba ha’u, Ha’u dehan obrigadu mas la iha ona dalan i PLP agora opozisaun i entaun elementus kritikus ba rotura mak assuntu rua ne’e i inisiativa rotura ne’e FRETILIN nian, ne’e la’ós ami nian, pelo kontrariu mesmu ke ami hatene iha inkonvinensia mas ami avansa. Ne’e korazen, boa fee i ami nia Partidu ba ho boa fee. 

PD no KHUNTO mai ha’u-nia fatin loloos ami halo bloku ida mak ha’u ba negosia ho FRETILIN, mas ha’u dehan ba sira se ha’u la iha partidu ita bele hanesan ne’e, mas komu ha’u iha partidu entaun ha’u lakohi orsida ema dehan ita iha kotuk kong kali kong mak ba hasoru sira, ne’ebé ha’u la halo ida ne’e.

Negosia ne’e arte ida, ne’ebé ami nia pozisaun mak ne’e, sala la’ós ami nian , sala ne’e FRETILIN nian i inisiativa sira nian i ami la iha responsabilidade ba ida ne’e. I iha dalan uluk ha’u intervista iha Otel Novo Turismu dehan ami feto nain haat sira hili ida ne’ebé mak bonita liu, i komu sira soe tiha ami ne’ebé ami husu obrigadu.

Ne’ebé ha’u hakarak agradese barak liuliu ba ita -nia povu ne’ebé fó ona konfiansa ba Partridu sira asentu iha parlamentar, ami halo ona esforsu maibe infelismente ami la konsege i hakarak husu ba populasaun sira para kontinua kalma, hakmatek iha sira-nia fatin akompaña evolusaun situasaun sira ne’e ho hakmatek.

Buat ne’ebé tuir ha’u-nia pontu de vista, PLP nia pontu de vista é ke movimentasaun polítika hotu- hotu bele halo maibe buat ida mak labele halo mak viola regra ne’ebé estípula iha Konstituisaun da Repúblika ida ne’e mak labele halo, mas hotu-hotu des ke ita-nia Konstituisaun premite la iha inkonvinensia, alias la’os ha’u mak uluk halo Konstituisaun, S.E. Prezidente Republika nia uluk Prezidente Asembleia Konstituante i nia mak hatene liu nia mak rejeduidu, FRETILIN tomak sira mak halo konstituisaun i jogu ne’e sira mak define, sistema ne’e sira mak define agora ita implementa para ita haree hodi avalia ita-nia sistema ne’e hodi ida ne’ebé mak diak, i ida ne’ebé mak at, ida ne’ebé mak at ne’e oinsa ita muda ou nafatin, ne’ebé ita tenke aplika hanesan kareta karik la’o para ita hatene, se la la’o halo nusa mak ita bele hatene kareta diak ka át. Ne’ebé buat hotu livre menus viola ita-nia Konstituisaun no ita-nia lei.

Ne’ebé atraves Media hakarak apela ba povu, liuliu militantes no apoiantes PLP nian no ema hotu ne’ebé vota ba ami nia Partidu atu hateten ba sira katak ami lori sira-nia konfiansa ne’e ho responsabilidade tomak, ami sei halo buat hotu-hotu para fó kontribuisaun ba dezenvolvimentu ita-nia nasaun nian, asegura pás no estabilidade iha ita-nia rain i halo polítika ida tuir de’it Konstituisaun i labele ses hosi ne’e tanba ita estadu de direitu demokratiku. Agradese mós ba Partidu FRETILIN tanba bele fó oportunidade ami deskuti oituan hosi sira i ami bele koñese malu ho sira, ami orgullu tanba bele negosia ho sira bele koñese sira i avalia sira i sira mós bele avalia ami oinsa mak iha kapasidade atu kontaktu polítika.

Perguntas:

JORNALISTA : Sr. Presidente PLP, haree ba kesatun PLP mantein opozisaun edukativu, semana oin FRETILIN sei ba aprezenta programa, haree ba oinsa mantein estabilidade, unidade no pás karik asegura programa ne’e liu para ba intrese nasional, tanba PLP mós iha prinsipiu hakarak povu moris diak?

TMR: Bom. Hanesan ohin ha’u dehan buat ne’ebé labele halo mak labele viola Konstituisaun, buat hotu ne’ebé Konstituisaun premite ne’e bele halo, tanba ne’e ha’u-nia bankada iha liberdade ha’u fó poder ba sira para ajusta pozisoins pragamatiku i ajusta pozisoins ho Partidu seluk-seluk.

JORNALISTA : Sr. Presidente PLP , Governu agora ne’e Governu minoritaria ho kadeira iha PN 30 no opozisaun 35, mas iha parte ida durante ne’e mosu liafuan barbarak opiniaun bar-barak uza liafuan sentidu de estadu no interese nasional atu bele kontribui ba Governu minoritaria ne’e. Oinsa pozisaun Partidu opozisaun sira nian ba ida ne’e? I ida tan PLP iha kadeira ualu (8) de’it mas dehan tanba ejije buat barbarak ne’e mak hodi ikus mai PLP lakonsege hamutuk ho FRETILIN, Sr. Presidente PLP bele fó kalrifikasaun tok ba informasaun ida ne’e?

TMR : Bom. Primeiru iha Konstituisaun la hateten tenke sentidu estadu ne’ebé ita hotu tenke tama FRETILIN los ka lae. Husik FRETILILN mesak para ita tama rame-rame nusa halo partidu barbarak ne’e para halo saida? Portantu Konstituisaun la hateten ida ne’e . Segundu ejiji barbarak, ne’e realmente públiku hateten i FRETILIN mós hateten dehan ami buka boot, ami mak buka boot mas sira mak hela hotu ho boot, ne’e deskulpa. Ne’e lojika la iha, ne’e hanesan ita ko’alia ba ita-nia povu ne’ebé la hatene lee no hakerek dala ruma tamba tempu la iha ba haree toos ho natar ne’e sira kompriende, mas mai ko’alia ba ha’u no ba ha’u nia partidu ne’e deskulpa de’it.

JORNAISTA : Ohin ita dehan prosesu hotu-hotu bele halo basta labele viola Konstituisaun, agora tuir PLP nia haree durante formasaun Governu da VII haree iha violasaun ruma ka lae?

TMR: ha’u nia haree la iha, balun dehan hanesan ne’e, Sr. Prezidente Repúblika mak viola mas ba ha’u-nia pontu de vista la iha. Agora FRETILIN mak tenke hatudu ba Prezidente Repúblika katak nia merese konfiansa Prezidente Repúblika nian tanba nia simu tiha ona. Portantu faktus ida konsumadu, tanba ne’e sira mak tenke hatudu katak ha’u iha kbiit para hetan konfiansa ne’e hotu hosi ita-nia Prezidente, tanba iha Konstituisaun hateten fó ba Partidu mais votadu biar iha artigu 106 no 85 la hanesan. I intrepretasaun ne’e sedu oituan mas fó ba Partidu mais votadu signifika maioria ou koligasaun de partidu no kazu fó ba FRETILIN ke mais votadu ke la’ós maioria votadu. Agora nia mak tenke buka para hetan reuni numeru ne’ebé Konstituisaun ejije para hetan maioria hodi governa.

JORNALISTA : Signifika sira iha oportunidade?

TMR : Oportunidade iha mas oportunidade mai dala ida la’ós mai dala rua, kuandu ita-boot kaer sala mak nia liu ona satan opsaun barak hanesan ohin ha’u dehan. Agora sira mak tenke hatene. Ne’e ezersisiu ida.

JORNAISTA : Hanesan ohin Sr. TMR dehan menus de labele viola konstituisaun, maibé prosesu ida formasaun governu ne’e tuir ema balun hateten iha tentasaun atu viola Konstituisaun tanba governu ida ne’e forma iha tomada de posse ba nia estrutura iha etapa tolu kedas, ne’e iha tendesia viola ka lae?

TMR : Primeiru ha’u la’ós observador politiku, segundu ha’u la’ós Prezidente Repúblika. Ha’u hanoin neste kazu ita-nia Prezidente Republika mak hatene liu ida ne’e, tanba Konstituisaun halo iha nia tempu, i iha ha’u nia tempu intrepretasaun ba lei nunka hanesan, tanba ne’e ha’u lakohi espekula ida ne’e, ita husik buat hotu la’o.

JORNALISTA : Ita haree katak iha Timor iha figura 3 mak importante ida mak Maun Xanana, Dr. Mari Alkatiri no ida seluk mak Sr. Jeneral Taur Matan Ruak, hanesan sai forsa ida ne’ebé ema sukat katak iha kualker vida polítika ema sempre temi nain tolu ne’e nia naran. Ha’u halo espekulasaun ida iha prosesu ida hanesan agora ema barak dehan governu ne’e fragil karik la’o mak sidi monu, hanesan lider ida ita hare sala ne’e sé nian, i sé mak sala liu iha figura tolu ne’e?

TMR: ha’u hanoin ita sukat poder politiku ne’e iha numeru de votus, neste kazu kadeiras, primeiru FRETILIN, segundu CNRT, ha’u nian 8, terseiru ne’ebé FRETILIN responsabiliza uluk, tuir CNRT ha’u kala terseiru karik, demokrasia ne’e hanesan ne’e.

JORNALISTA : Sr. Taur, dalan ba formasaun VIII Governu, posbilidade CNRT, PLP no KHUNTO forma karik governu ne’e monu, maibe iha programa PLP no CNRT la hanesan,ezemplu CNRT hakarak projetus boot i PLP hakarak poupa liga ba mega Projetu no Pensaun Vitalisia, sekarik iha formasaun VIII Governu oinsa ?

TMR: Ama ha’u lakohi ansi, ne’e hau hati-hati loos, tanba ema (FRETILIN) basa tiha ona ha’u, ne’ebé ha’u tauk basa tan dala ida. Ne’e senariu ida ke sei la’o hela i ita hare de’it evolusaun.

JORNALISTA : Sr. Presidente PLP, depois governu ne’e forma, FRETILIN mai foti tiha kuadrus balun PLP nian ba tama iha governu minoritaria ne’e, karik ne’e katak PLP bele apoiu governu minoritariu ida ne’e?

TMR: Iha dalan rua de’it; ida sira dada ami nia ema para hetan ami-nia apoiu iha Parlamentu, ida seluk sira hakarak sobu ami hanesan ne’epara atu ami monu. Ha’u la preokupa, tan problema la’ós o iha kadeira barak, o iha kadeira barak mas o la hatene aserta de pozisoins ne’e mós hanesan de’it.

JORNALISTA : Situasaun ida ne’e ita konsidera hanesan FRETILIN hakarak dezarma ita ka oinsa?

TMR: la’os dezarma, ha’u mak dezrma sira, tanba ami ho liman mamuk mas ohin iha kadeira ualu (8)

JORNALISTA : Desizaun ba Kuadrus PLP ne’ebé tama iha VII Governu ne’e oinsa?

TMR : Poder ha’u intrgea ba ha’u-nia CPN sira mak foti desizaun.

JORNALISTA : FRETILIN konvida kuadrus PLP karik durante ne’e iha ona dialogu ruma ho ita boot?

TMR: sira ba hanesan individual, la reprezenta Partidu, ne’e sira nia eskolla la’ós ha’u mak haruka ba ne’ebé la presiza ha’u nia aseitasaun.

JORNALISTA : Estabilidade Governativa , figura rua ne’e influensia boot, ita ko’alia ita-nia parte de’it, saida mak ita garante ba nasaun ne’e.

TMR : La’ós figura rua ne’e mak influensia boot, ita boot hare tok PLP ho CNRT hamutuk sem KHUNTO la vale, ema na’in rua ke imi hanoin boot iha Timor mas la vale, tanba ita konta kadeira.